Imposter Syndrome อาการไม่มั่นใจในตัวเอง คิดว่าตัวเองไม่เก่ง

“ไม่ว่าฉันจะพยายามแค่ไหน ฉันก็ไม่เคยเก่งพอเลย”

     มีใครเคยคิดกับตัวเองแบบนี้บ้างหรือเปล่า? รู้ไหมว่าอาการแบบนี้คืออะไร มีสาเหตุจากอะไร วันนี้เราจะพาทุกคนไปรู้จักกับอาการ Imposter Syndrome กัน

Imposter Syndrome คืออะไร?

     Imposter Syndrome / Imposter Phenomenon หรือ “ความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ” เป็นความรู้สึกสงสัยในตัวเอง (self-doubt) ที่ฝังอยู่ภายใน ซึ่งเกี่ยวข้องกับพฤติกรรมหรืออารมณ์ของการไม่ได้เป็นส่วนหนึ่งของกลุ่ม อีกทั้งยังเชื่อมั่นว่าความสามารถและความสำเร็จของตัวเองไม่ใช่เรื่องจริง โดยรู้สึกว่าความสามารถหรือความสำเร็จเหล่านั้นเกิดจากปัจจัยภายนอก ซึ่งตัวเองเป็นเพียงผู้แอบอ้างเท่านั้น เช่น รู้สึกว่าตัวเองไม่คู่ควรกับการเลื่อนตำแหน่ง การยอมรับ หรือการได้รับรางวัล เป็นต้น

     จากการศึกษาในช่วงที่ผ่านมาพบว่า ความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถเช่นนี้ จะส่งผลต่อความสามารถในการรับการสะท้อนจากผู้อื่น ความยืดหยุ่นทางใจ ความเป็นอยู่ที่ดี และความสำเร็จ ทำให้เกิดความวิตกกังวลและความเครียดในระดับที่สูงขึ้น และพวกเขาก็จะพยายามลดความวิตกกังวลหรือความเครียดเหล่านั้นโดยการทำงานให้หนักขึ้น เพื่อให้เกิดความสมบูรณ์แบบตามที่ตัวเองคาดหวัง นำไปสู่การตั้งเป้าหมายที่ไม่สมเหตุสมผลทำให้ไม่สามารถบรรลุเป้าหมายนั้นได้ อาจกล่าวได้ว่าแม้พวกเขาจะพยายามอย่างหนักแต่ก็ต้องเผชิญกับความล้มเหลวอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

สาเหตุของ Imposter Syndrome คืออะไร?

     จากการศึกษางานวิจัยที่เกี่ยวข้องผู้เขียนขอสรุปสาเหตุของความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถหลัก ๆ ไว้ 2 ประการ ดังนี้

1. การเลี้ยงดูของครอบครัว

     จากการศึกษาในช่วงหลายปีที่ผ่านมา พบว่า ลักษณะการเลี้ยงดูของครอบครัวมีส่วนทำให้เกิดความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ โดยเฉพาะการเลี้ยงดูในลักษณะที่ปกป้องเด็กมากเกินไป การเลี้ยงดูที่มีการสื่อสารเกี่ยวกับความเก่งของเด็กในลักษณะเชิงเปรียบเทียบ  โดยเด็กจะมีความคาดหวังว่าตัวเองจะต้องทำให้ครอบครัวรู้สึกพึงพอใจ เพื่อป้องกันการสูญเสียความรักจากพ่อแม่ นอกจากนี้ยังพบอีกว่าการสนับสนุนจากครอบครัวมีส่วนสำคัญเป็นอย่างมาก หากเด็กไม่ได้การสนับสนุนอย่างสม่ำเสมอก็อาจทำให้เขาคิดว่าความสำเร็จของเขาไม่น่าประทับใจหรือไม่สำคัญ

2. ปัจจัยด้านบุคลิกภาพ

     จากการศึกษาจำนวนหนึ่งพบว่า ผู้ที่มีลักษณะนิสัยแบบวิตกกังวลและผู้ที่มีบุคลิกภาพแบบไม่มั่นคงทางอารมณ์มีส่วนสำคัญที่ทำให้เกิดความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ โดยยังพบอีกว่าบุคคลที่มีลักษณะนิยมความสมบูรณ์แบบก็ส่งผลอย่างชัดเจนต่อความคิดนี้เช่นกัน เพราะพวกเขามักมีความต้องการที่จะทำทุกอย่างให้สมบูรณ์แบบที่สุดโดยต้องไม่มีความบกพร่องใด ๆ

อาการของ Imposter Syndrome เป็นอย่างไร?

     Clance (1985) ได้อธิบายคุณลักษณะของความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถไว้ 6 ประการ ซึ่งแต่ละคนจะมีคุณลักษณะที่แตกต่างกันไป แต่จะต้องมีอย่างน้อย 2 ประการ โดยมีรายละเอียด ดังนี้

1. การมีวงจรของความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ (The Impostor Cycle)

วงจรของความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถจะเริ่มต้นเมื่อได้รับมอบหมายให้ทำงานที่เกี่ยวข้องกับความสำเร็จ โดยพวกเขาจะถูกรบกวนจากอาการที่เกี่ยวข้องกับความวิตกกังวล ทำให้ตอบสนองต่อความวิตกกังวลนั้นโดยการวางแผนมากเกินไปหรือการผัดวันประกันพรุ่ง หลังจากนั้นเมื่อทำงานเหล่านั้นเสร็จก็จะรู้สึกโล่งใจแต่ก็จะรู้สึกเช่นนี้ได้ไม่นาน แม้ว่าจะได้รับผลตอบรับเชิงบวกก็ตาม พวกเขามักจะปฏิเสธความสำเร็จเหล่านั้นว่าไม่เกี่ยวข้องกับความสามารถของตัวเอง แต่จะเชื่อว่าความสำเร็จนั้นเกิดจากการทำงานหนักหรือเป็นเพราะโชคช่วย ทำให้วงจรนี้เกิดขึ้นซ้ำอีกครั้ง ดังนั้นการทำงานหนักเกินไป (Overworking) จึงเป็นลักษณะหนึ่งที่จะช่วยให้สังเกตตัวเองได้ เพราะพวกเขามักจะเชื่อว่า “ถ้าไม่ทำงานให้หนักตัวเองจะต้องล้มเหลว”

2. การต้องการเป็นคนพิเศษ หรือคนที่ดีที่สุด (The need to be special, to be the very best)

คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถจะมีลักษณะที่ต้องการเป็นคนพิเศษ และจะต้องทำให้ดีที่สุด แต่จะปกปิดความต้องการเหล่านี้ไว้คนเดียว ซึ่ง พวกเขาจะตระหนักได้ว่ามีคนที่เก่งและมีความสามารถอยู่มากมาย แต่มักจะมองข้ามความสามารถของตัวเองและมองว่าตัวเองเป็นคนไม่เก่ง

3. การมีมุมมองแบบยอดมนุษย์ (Superwoman/Superman aspects)

คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถมีแนวโน้มมุ่งเน้นที่ความสมบูรณ์แบบ ตั้งมาตรฐานการทำสิ่งต่าง ๆ ไว้สูงและแทบจะเป็นไปไม่ได้ แล้วเมื่อไม่สามารถบรรลุเป้าหมายที่สมบูรณ์แบบนั้นได้ ก็จะทำให้รู้สึกหนักใจ ผิดหวัง และมองว่าตัวเองล้มเหลว

4. การกลัวความล้มเหลว (Fear of failure)

คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถมักจะกลัวความล้มเหลว เพราะรู้สึกวิตกกังวลสูงมากเมื่อต้องเผชิญกับงานที่เกี่ยวข้องกับความสำเร็จ ซึ่ง Clance และ O’Toole (1988) พบว่าการกลัวความล้มเหลวเป็นแรงจูงใจที่ทำให้คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถทำงานหนักเกินไป เพื่อให้ตัวเองรู้สึกมั่นใจว่าจะไม่ล้มเหลว

5. การปฏิเสธความสามารถและการลดทอนคุณค่าของคำยกย่องชมเชย (Denial of competence and discounting praise)

คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถมักจะเชื่อว่าความสำเร็จนั้นเกิดขึ้นจากปัจจัยภายนอก และจะหาหลักฐานมาพิสูจน์ว่าเขาไม่สมควรได้รับการยกย่องชมเชย

6. การรู้สึกผิดต่อความสำเร็จ (Fear and guilt about success)

การกลัวและรู้สึกผิดเกี่ยวกับความสำเร็จ เช่น เมื่อความสำเร็จของพวกเขาแตกต่างจากความสำเร็จของครอบครัวหรือเพื่อนร่วมงาน คนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถก็มักจะรู้สึกผิดและกังวลว่าจะถูกปฏิเสธ

ประเภทของคนที่มีอาการ Imposter Syndrome

     Valerie Young ได้แบ่งคนที่มีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ ไว้ 5 ประเภท ดังนี้

1. ผู้ที่ยึดติดความสมบูรณ์แบบ (Perfectionist)

     คนกลุ่มนี้จะให้ความสำคัญกับทุกสิ่งที่ทำ โดยจะไม่เริ่มทำอะไรจนกว่าจะรู้สึกมั่นใจทำให้หลายครั้งก็ไม่ได้ลงมือทำสิ่งนั้น แล้วเมื่อลงมือทำก็จะจดจ่อและทำสิ่งนั้นจนกว่าจะรู้สึกพึงพอใจ เมื่อมีข้อบกพร่องเกิดขึ้นเพียงเล็กน้อยพวกเขามักจะสรุปว่าเป็นความล้มเหลวและทำให้รู้สึกอับอายและคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ

2. ผู้เชี่ยวชาญ (Expert)

     คนกลุ่มนี้จะให้ความสำคัญกับความเชี่ยวชาญหรือความสนใจ โดยมีความคาดหวังว่าตัวเองต้องรู้ทุกสิ่ง การไม่รู้เรื่องใดเรื่องหนึ่งเพียงเล็กน้อยจะทำให้รู้สึกล้มเหลว ละอายใจ และคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ

3. ผู้ฉายเดี่ยว (Soloist)

     คนกลุ่มนี้มักจะทำสิ่งต่าง ๆ คนเดียว ไม่พึ่งพิงใคร  การทำสิ่งต่าง ๆ ให้ไปถึงความสำเร็จจะต้องเป็นฉันและฉันคนเดียวเท่านั้น  เพราะมีความเชื่อว่าการขอความช่วยเหลือเป็นสัญญาณของความล้มเหลว ซึ่งจะทำให้รู้สึกละอายใจและคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ

4. ผู้ที่อัจฉริยะมาโดยกำเนิด (Natural Genius)

     คนกลุ่มนี้มักจะคุ้นชินกับการใช้ความสามารถที่ติดตัวมาตั้งแต่กำเนิดหรือพรสวรรค์ในการทำทุกอย่างให้สำเร็จ ทำให้คุ้นเคยกับความสำเร็จที่ได้มาโดยง่าย แต่เมื่อต้องเผชิญกับงานที่ท้าทายหรือต้องใช้ความพยายามมากขึ้น พวกเขาก็จะคิดว่าที่ต้องใช้ความพยายามขนาดนี้ก็เพราะตัวเองไม่เก่งหรือด้อยความสามารถ

5. ยอดมนุษย์ (Superhuman)

     คนกลุ่มนี้มักจะเชื่อว่าตัวเองจะต้องทำงานให้หนัก มักพิสูจน์ตัวเองด้วยการทำงานหนักขึ้นเพื่อให้ประสบความสำเร็จในทุกด้าน ทั้งหน้าที่การงาน การเป็นสมาชิกในครอบครัว การเป็นเพื่อนที่ดี การทำงานอาสาสมัคร และอื่น ๆ ส่งผลให้เมื่อทำงานไม่หนักพอก็จะมีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถ

     ดังนั้น หากคุณกำลังสงสัยว่าตัวเองกำลังมีความคิดว่าตัวเองด้อยความสามารถหรือไม่? เราอยากเชิญชวนให้คุณลองสังเกตความคิด อารมณ์ และพฤติกรรมของตัวเองดูว่ามีลักษณะข้างต้นเป็นอย่างไรบ้าง หากพบว่าตัวเองมีอาการบางอย่างที่อยากขอคำปรึกษาเพิ่มเติม คุณสามารถใช้บริการปรึกษากับนักจิตวิทยาเพื่อพูดคุยกันเพิ่มเติมได้เลย โดยไม่จำเป็นว่าเราจะต้องเป็น Imposter Syndrome แต่เราสามารถป้องกันอาการเหล่านี้และร่วมกันส่งเสริมสุขภาวะทางใจที่ดีไปด้วยกันได้ค่ะ

อ้างอิง

https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-64224-6_9
https://www.mededportal.org/doi/epdf/10.15766/mep_2374-8265.11166 
https://articlearchives.co/index.php/JHETP/article/view/1974 
https://so06.tci-thaijo.org/index.php/IJBS/article/view/521/pdf 
https://impostorsyndrome.com/articles/5-types-of-impostors/ 
https://cuir.car.chula.ac.th/bitstream/123456789/82279/1/6470037938.pdf